Στους Πατέρες της Ορθόδοξης Εκκλησίας ο αριθμός «Επτά» που αναφέρεται στα Μυστήρια είναι άγνωστος. Θεωρούν κάθε μορφή ιεροπραξίας που γίνεται από τους κανονικούς λειτουργούς της Εκκλησίας για αγιασμό και σω­τηρία των πιστών σαν Μυστήριο.

«Κάθε ιερά πράξις και τελετουργία εν τη Εκκλησία είναι ένα μυστήριόν της, και κάθε μυστήριόν της είναι μεγάλο όπως το ίδιον το μυστήριον της Εκκλησίας, διότι κάθε μυστηριακή πράξις εν τω θεανθρωπίνω οργανισμώ της Εκκλησίας ευρίσκεται εις οργανικήν και ζωτικήν σχέσιν με το κεντρικόν μυστήριον της Εκκλησίας, τον θεάνθρωπον Χριστόν», γράφει ο Άγιος Ιουστίνος Πόποβιτς.

Και ο αγιασμός των Θεοφανείων ή Μεγάλος Αγιασμός, είναι μια πράξη της Εκκλησίας αλλά το ιερό θαύμα που τελείται με αυτή εί­ναι τεράστιο, όσο η ίδια η Εκκλησία. Το α­γαπημένο αυτό θαύμα, επισκέπτεται τώρα και δύο χιλιάδες χρόνια εκατομμύρια ψυχών των ορθοδόξων χριστιανών, τις καθαρίζει, τις α­γιάζει και τους χαρίζει την υγεία και την α­θανασία.

Γύρω από το θέμα του Μ. Αγιασμού ε­πικρατεί πολλή σύγχυση στο λαό μας. Οι χρι­στιανοί ρωτούν. «Πίνεται ο αγιασμός της πα­ραμονής των Θεοφανείων; Μπορούμε να έχου­με το Μ. Αγιασμό στο σπίτι μας και να τον χρησιμοποιούμε;». Πολλοί δίνουν αβασάνιστα μια πρόχειρη απάντηση με αποτέλεσμα να δημιουργείται η σύγχυση.

Επειδή με την εορτή των Θεοφανείων τελείται η ακολουθία του Μ. Αγιασμού θα αναφέρουμε λίγα για την έννοια και τη χρήση του.

Η ακολουθία του αγιασμού των υδάτων την ημέρα των Θεοφανείων είναι μια παλιά ιερή συνήθεια της Εκκλησίας μας. Ευχές για τον αγιασμό του νερού βρίσκουμε σε αρχαιότερα κείμενα όπως οι Απ. Διαταγές, Απ. Παράδοση του Ιππόλυτου και στο Ευχολόγιο του Σεραπίωνα, Επισκόπου Θμούεως. Παρα­δείγματα χρήσεως αγιασμένου νερού βρίσκου­με στη «Φιλόθεο Ιστορία» και στην «Εκκλη­σιαστική Ιστορία» του Θεοδώρητου.

Τα σημερινά Εκκλ. βιβλία (Μηναία – Ευ­χολόγια) σαν συνθέτη των Ευχών της ακολου­θίας του Μ. ‘Αγιασμού θεωρούν τον άγιο Σωφρόνιο Ιεροσολύμων. Η πραγματικότητα εί­ναι άλλη. Ο άγιος Σωφρόνιος μπορεί να θεω­ρηθεί ως «διακοσμητής της ακολουθίας, προσθέσας εν αρχή αυτής τα εισαγωγικά τροπάρια». Συνθέτης φαίνεται πιθανότερο να είναι ο Πρόκλος. Τα χειρόγραφα διασώζουν ότι η βασική ευχή του αγιασμού του νερού, η ευχή «Μέγας ει, Κύριε…» ανήκει στο Μ. Βασίλειο.

Η ακολουθία του Μ. Αγιασμού τελείται κατά την σημερινή τάξη δύο φορές, την παρα­μονή της εορτής των Θεοφανείων μετά το τέ­λος της Θ. Λειτουργίας του Μ. Βασιλείου και την ημέρα των Θεοφανείων. Και στις δύο περι­πτώσεις τελείται η ίδια ακριβώς ακολουθία με μόνη την διαφορά ότι ο «πρόλογος της μεγά­λης καθαγιαστικής ευχής δηλ. από το «Τριάς Υπερούσιε…» μέχρι το «συνεχόμενος φόβω εν κατανύξει βοώ σοι» διαβάζεται μόνο την ημέ­ρα των Θεοφανείων. Ο Αγιασμός, λοιπόν, της παραμονής και της ημέρας των Θεοφανείων είναι ακριβώς ο ίδιος, «μέγας αγιασμός» και στις δύο περιπτώσεις.

Γιατί όμως τελείται δύο φορές ο ίδιος μεγάλος αγιασμός;

Για λόγους πρακτικούς. Για να εξυπηρετούνται οι πιστοί. Η διπλή τέλεση άρχισε από τον 5^ο  αιώνα. Στην αρχή ο μεγάλος αγιασμός γινόταν κατά την παν­νυχίδα της εορτής των Θεοφανείων αμέσως μετά την ακολουθία του Όρθρου, σε ανάμνηση του βαπτίσματος του Κυρίου. Μετά την ακολουθία του Όρθρου οι πιστοί αντλούσαν αγιασμένο νερό, έπιναν και ραντίζονταν και στη συνέχεια βαπτίζονταν σ’ αυτό οι κατη­χούμενοι. Στην ουσία ο μέγας αγιασμός είναι ευλογία του νερού του βαπτίσματος. Στη λει­τουργία της εορτής που ακολουθούσε μετά τον Όρθρο παρευρίσκονταν και οι νεοφώτιστοι γι’ αυτό και μέχρι σήμερα ψάλλεται το «Όσοι εις Χριστόν εβαπτίσθητε…».

Ο Πατριάρχης Αντιόχειας Πέτρος Γναφεύς (465 – 475) όρισε να τελείται ο αγια­σμός και κατά την παραμονή των Θεοφανείων «εν τη εσπέρα». Έτσι ξεχωρίστηκαν οι ακολουθίες του αγιασμού του νερού για το βάπτισμα και του Μ. Αγιασμού.

Δεν είναι λοιπόν παράξενο που στη Θ. Λειτουργία της παραμονής των Θεοφανείων ακούμε τροπάρια του εσπερινού, αφού αυτή γινόταν βράδυ ενώ σήμερα γίνεται πρωί. Η σημερινή λοιπόν Θ. Λειτουργία και Μεγάλος Αγιασμός της παραμονής των Θεοφανείων έχει τη θέση τις άλλοτε βραδινής λειτουργίας.

Πίνεται ο αγιασμός αυτός της παραμονής των Θεοφανείων;

Και βέβαια πίνεται. Αφού με τον αγια­σμό αυτόν ο ιερέας ραντίζει όλους τους χώ­ρους και τους εξαγιάζει, δεν επιτρέπεται να τον πιούμε;

Η ίδια η ακολουθία του αγιασμού μας λέει ότι πρέπει να τον πίνουμε. Αν προ­σέξουμε καλά τις δεήσεις και τις ευχές της ακολουθίας θα το δούμε σε πολλά σημεία. Η ακολουθία του αγιασμού προϋποθέτει ότι θα πιουν οι χριστιανοί τον αγιασμό και ο ιερέ­ας εύχεται να τους αποβεί προς αγιασμό, προς ευλογία, προς ψυχική και σωματική υγεία. Σε μια ευχή ο ιερέας εύχεται «Δος πάσι τοις τε απτομένοις, τοις τε χριομένοις, τοις τε μεταλαμβάνουσιν, τον αγιασμόν, την ευλογίαν, την κάθαρσιν, την υγείαν». (Δώσε σε όλους όσους αγγίζουν, αλείφονται και πίνουν τον αγιασμό, την ευλογία, τον καθαρι­σμό και την υγεία).

Ακόμα ένα στοιχείο από τη σύγχρονη πράξη των μοναστηριών του Αγ. Όρους. Οι μοναχοί κοινωνούν του μεγάλου Αγιασμού όχι μόνον κατά την ημέρα των Θεοφανείων, αλλά κατά την συνήθειά τους να πίνουν αγια­σμό κάθε μέρα μετά την Θ. Λειτουργία, πί­νουν από αυτόν σε όλο το οκταήμερο μετά τα Θεοφάνεια, μέχρι της αποδόσεως της εορτής.

Πίνεται, λοιπόν, ο Μεγάλος Αγιασμός της παραμονής.

Δεν πρέπει όμως να νηστεύουμε την προηγουμένη μέρα; Όχι! Πολλοί, ακόμη και ιερείς, νομίζουν ότι την παραμονή των Θεο­φανείων νηστεύουμε για να πιούμε τον αγια­σμό την άλλη μέρα. Αυτό δεν είναι σωστό. Η νηστεία της παραμονής γίνεται για την γιορτή των Θεοφανείων και όχι για τον αγιασμό. Έτσι κι’ αν ένας χριστιανός δεν θα πιει α­γιασμό γιατί π.χ. δεν έχει το χωριό του πα­πά ή για άλλο λόγο, οφείλει να νηστέψει την παραμονή των Θεοφανείων για την μεγάλη γιορτή της Βαπτίσεως του Κυρίου.

Ας δούμε τί γράφει γι’ αυτό το θέμα ο μακαριστός καθηγητής της Λειτουργικής στο Πανεπιστή­μιο Θεσσαλονίκης I. Φουντούλης. «Η νηστεία της παραμονής των Θεοφανείων κακώς θεω­ρείται ότι έχει σχέση με την μετάληψη του μεγάλου Αγιασμού. Κατά παλαιό έθος της Εκκλησίας, των μεγάλων εορτών προηγείτο προετοιμασία, η οποία εκτός των άλλων περιελάμβανε και νηστεία… Τα Θεοφάνεια δεν είχαν τη δυνατότητα να αναπτύξουν νηστεία αν και τα προεόρτια των αρχίζουν από την 2αν Ιανουαρίου, γιατί το δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων αποτελούσε εορταστική περί­οδο καταλύσεως εις πάντα. Εξ άλλου η νη­στεία των Χριστουγέννων είναι προπαρα­σκευαστική και για τα Θεοφάνεια, εφ’ όσον οι εορτές αυτές παλαιότερα αποτελούσαν μια ενιαία εορτή, που εωρτάζετο την 6ην Ι­ανουαρίου.

Μόνο, λοιπόν, η παραμονή των Θεοφα­νείων έμεινε στην Εκκλησία μας ως ημέρα νηστείας, ξηροφαγίας… Η νηστεία όμως, κατά τους ιερούς κανόνας, απαγορεύεται κα­τά τα Σάββατα και τας Κυριακάς. Αν κατ’ αυτάς τας ημέρας συμπέσει η παραμονή των Θεοφανείων, καταλύεται η νηστεία, όχι βέ­βαια «εις πάντα», αλλά έχουμε κατάλυση «οί­νου και ελαίου».

Αν παραδεχτούμε ότι για να πιούμε το μεγάλο Αγιασμό πρέπει να νηστέψουμε τό­τε κανείς δεν πρέπει να πίνει από τον αγιασμό της παραμονής των Θεοφανείων γιατί η προηγουμένη ημέρα, η 4^η  Ιανουάριου, είναι καταλύσιμη. Επομένως ή δεν θα έπρεπε να τελείται ο αγιασμός κατά την παραμονή ή αν ετελείτο δεν θα έπρεπε να κοινωνούν απ’ αυτόν οι πιστοί. Το δεύτερο αποκλείεται για­τί όλες οι ιερές ακολουθίες γίνονται για να μετάσχουν οι πιστοί στις πνευματικές δω­ρεές μη την μετάληψη των αγιαζομένων ειδών.

Η νηστεία, λοιπόν, της παραμονής των Θεοφανείων δεν έχει καμιά σχέση μη τον α­γιασμό και μπορούμε να πιούμε τον αγιασμό της παραμονής της εορτής χωρίς να έχουμε νηστέψει την προηγούμενη μέρα.

Αυτά που γράφτηκαν μέχρι τώρα για τον Μεγάλο Αγιασμό ισχύουν για τις μέρες των Θεοφανείων. Σε άλλη μέρα εκτός της εορ­τής χρειάζεται σχετική νηστεία για να πάρει κανείς τον μεγάλο αγιασμό.

Τον μεγάλο αγιασμό τον φυλάμε στα σπί­τια μας;

Βεβαιότατα. Οι πιστοί από πολύ πα­λιά, τηρώντας ιερή παράδοση, παίρνουν το μεγάλο αγιασμό των Θεοφανείων ή της παραμονής και τον φυλάνε στα σπίτια τους. Ο ιε­ρός Χρυσόστομος αναφέρει στο λόγο του «Εις το Άγιον Βάπτισμα» (P.G. 49,366) για τους χριστια­νούς της εποχής του ότι είχαν τη συνήθεια να αντλούν από το αγιασμένο νερό και να το διατηρούν στα σπίτια τους ένα και δύο και τρία ακόμα χρόνια. Μάλιστα ο άγιος Πατέ­ρας θαυμάζει ότι το αγιασμένο νερό δεν φθείρεται, δεν σαπίζει, αν και παραμένει πολύ διάστημα κλεισμένο, αλλά είναι καθα­ρό και υγιεινό.

Σκοπός που διατηρείται ο μεγάλος αγια­σμός στα σπίτια είναι να πίνουν οι πιστοί ή να χρίονται και να αγιάζονται αν έχουν κάποια ψυχική ή σωματική αρρώστια. Και μπο­ρούν βέβαια έτσι να κάνουν σε ανάλογη πε­ρίσταση με μεγάλη πάντοτε ευλάβεια προς τον μεγάλο αγιασμό.

Εδώ πρέπει να σημειώσουμε και να το­νίσουμε ότι μετά την ημέρα των Θεοφανείων, πρέπει να προσέχουμε να μη χυθεί σε ενδεχόμενη χρήση του ούτε σταγόνα από τον μεγά­λο αγιασμό. Σε χειρόγραφο της Μονής Σινά του ΙΣΤ’ αι. γράφεται το εξής. «Μετά την λειτουργίαν της αύριον (των αγίων Θεοφα­νείων) ου ρίπτεται αγίασμα το σύνολον, αλ­λά τιμάται και προσέχεται και δεύτερον της αγίας κοινωνίας θεωρείται» δηλ. μετά την λειτουργία των αγίων Θεοφανείων δεν χύνε­ται καθόλου μεγάλος αγιασμός αλλά τον τι­μούμε και τον προσέχουμε και τον θεωρούμε ότι μετά την Θεία Κοινωνία έχει την δεύτερη θέση.

Από αυτή τη θέση που πήρε ο Μέγας Αγιασμός δημιουργήθηκε μια παρανόηση σε πολλούς χριστιανούς: Ότι είτε κοινωνήσουν το Σώμα και το Αίμα του Χριστού είτε πιουν Μεγάλο Αγιασμό το ίδιο είναι.

Πολύ παλιά συνήθεια πάλι είναι ο μεγάλος αγιασμός να δίνεται στους χριστιανούς εκείνους, που εμποδίζονται από τον πνευμα­τικό να κοινωνήσουν τα Άχραντα μυστήρια γιατί υπέπεσαν σε βαρειά αμαρτήματα. Για την Θεία Κοινωνία υπάρχουν κωλύματα (ε­μπόδια), για τον μεγάλο αγιασμό δεν υπάρ­χουν. Όσοι συμβαίνει να μεταλαμβάνουν από τον μεγάλο αγιασμό παίρνουν βέβαια ευλογία δεν πρέπει όμως στη συνείδησή τους ο μεγάλος αγιασμός να αντικαταστήσει τη Θεία Κοινω­νία, αλλά πρέπει να πιστεύουν ότι έμειναν ακοινώνητοι και να στενοχωρούνται γι’ αυτό.

Ο Μεγάλος Αγιασμός πίνεται, ως γνωστόν, πριν να πάρουμε το αντίδωρο ή οτιδή­ποτε άλλο.

Αλέξανδρος Χριστοδούλου, Θεολόγος

Πηγή

Μέγας Βασίλειος (1 Ιανουαρίου)

Οικουμενικός διδάσκαλος, φωστήρας της ορθοδόξου πίστεως, πατέρας του μοναχισμού, προστάτης των φτωχών, τέλειο πρότυπο  επισκόπου, ζωντανή εικόνα του Χριστού, διανέμοντας με τις πράξεις του τους θησαυρούς της φιλάνθρωπης Αγάπης του Κυρίου, ο άγιος  Βασίλειος ο Μέγας γεννήθηκε το 329 στην Καισάρεια της Καππαδοκίας. Στην οικογένειά του ανήκει πλήθος μαρτύρων και αγίων.

Οι γονείς του, ο άγιος Βασίλειος ο Παλαιός και η αγία Εμμέλεια, διαπαιδαγώγησαν τα δέκα παιδιά τους στον δρόμο της αγιότητας. Η αδελφή του αγίου Βασιλείου, η αγία Μακρίνα, αληθινός πνευματικός οδηγός της οικογένειας, παρότρυνε την μητέρα και τους αδελφούς της προς τον μοναχικό βίο: τον άγιο Ναυκράτιο, τον άγιο Γρηγόριο, μελλοντικό επίσκοπο Νύσσης, και των άγιο Πέτρο, μελλοντικό επίσκοπο Σεβαστείας.

Ο άγιος Βασίλειος πέρασε την παιδική του ηλικία στην Νεοκαισάρεια του Πόντου, όπου έμαθε την ορθόδοξη πίστη από την μητέρα και την γιαγιά του, την αγία Μακρίνα την Παλαιά. Με την καθοδήγηση του πατέρα του προόδευσε γρήγορα στην θύραθεν γνώση που φρόντιζε να συνδυάσει μαζί με την πρόοδο στην αρετή. Μετά το θάνατο του πατέρα του σπούδασε στα μεγαλύ­τερα πολιτιστικά κέντρα της εποχής: την Καισαρεία της Παλαιστίνης, την Κωνσταντινούπολη και τελικά την Αθήνα. Διακρίθηκε σ’ όλες τις επιστήμες: στην φιλοσο­φία, την γραμματική, την λογική, την ρητορική, στα μαθημα­τικά, την αστρονομία, την ιατρική. Εκεί γνωρίσθηκε με τον Γρηγόριο τον Θεολόγο και έγινα αχώριστοι φίλοι. Μόλις τελείωσε τις σπουδές του στην Αθήνα, οι συμφοιτητές του ήθελαν να τον κρα­τήσουν για δάσκαλό τους.

Η βαθειά μελέτη του Ευαγγελίου, τον έκανε να αισθαν­θεί τη ματαιότητα της θύραθεν σοφίας γι’ αυτό  εγκατέλειψε την Αθήνα και  τη σταδιοδρομία του ρητοροδιδασκά­λου, βαπτίσθηκε και αποφάσισε να ακολουθήσει τη μοναχική ζωή. Επισκέφθηκε την Αίγυπτο, την Παλαιστίνη, την Συρία και ακόμη την Με­σοποταμία, όπου μπόρεσε να θαυμάσει τους ασκητικούς αγώνες και τις αρετές των ονομαστών ασκητών που ζούσαν στους τόπους αυτούς.

Επιστρέφοντας βρήκε έναν έρημο λόφο, όπου κατάφερε να ελκύσει και τον Γρηγόριο ώστε να ζήσουν μαζί ασκητικά, με εργόχειρο, μελέτη της Γραφής και προσευχή. Ζούσε με πολύ φτώχεια, σκληρή άσκηση, υπομένοντας την αρρώστια που θα τον συντρόφευε ως τον θάνατό του. Εκεί έγραψε και τους «Όρους» που θεωρούνται ο ιδρυτικός χάρτης του κοινοβιακού μοναχισμού σε Ανατολή και Δύση. Ο μοναχός πρέπει να καθοδηγείται από ένα γέροντα, να είναι ακτήμων, να μην έχει δικό του θέλημα, να έχει αγάπη στους αδελφούς του, να τηρεί   τις ευαγγελικές εντολές με φόβο Θεού και ορθόδοξη πίστη.

Το 360 χειροτονήθηκε διάκονος στην Καισάρεια από τον επίσκοπο Διάνο και το 363, χειροτονήθηκε πρεσβύτερος από τον νέο επίσκοπο Καισαρείας Ευσέβιο. Αποσύρθηκε όμως στην αγαπημένη του ησυχία, την οποία εγκατέλειψε για να υπερασπισθεί την Ορθοδοξία πολεμώντας τον αρειανισμό που είχε υπέρμαχό του τον αυτοκράτορα Ουάλη. Συγχρόνως με τη διαπαιδαγώγηση του λαού της Καισα­ρείας με τις διάφορες ομιλίες του, έδειξε τη μεγάλη φιλανθρωπία του κατά τη διάρκεια φοβερής πείνας, που ξέσπασε στην πόλη, αφού μοίρασε τα τελευταία υπάρχοντά του και πείθοντας τους πλούσιους να ανοίξουν τις αποθήκες τους σώζοντας από βέβαιο θάνατο χιλιάδες ανθρώπους. Το 370 εξελέγη Μητροπολίτης Καισαρείας. Τότε συγκρούστηκε με τον απεσταλμένο του αυτοκράτορα Μόδεστο, που προσπάθησε στην αρχή με υποσχέσεις και κολακείες και μετά με διάφορες απειλές (δήμευση περιουσίας, εξορία, βασανιστήρια, θάνατο) να προσελκύσει στον αρειανισμό τον Μ. Βασίλειο. Ο Μόδεστος ομολόγησε την ήττα του και έγινε φίλος και θαυμαστής του Ιεράρχη, που με τις προσευχές του τον θεράπευσε από μια ασθένεια. Με την προσευχή του άνοιξε τις κλειστές πόρτες του ναού της Νίκαιας που απειλούσαν να καταλάβουν οι οπαδοί του Αρείου, που προκλήθηκαν να κάνουν το ίδιο χωρίς όμως αποτέλεσμα. Μετά από διάφορα θεία σημεία που συνέβησαν στον αυτοκράτορα και τα σημάδια της εύνοιας  του Θεού, φοβισμένος άφησε ήσυχο τον άγιο.

Πρώτος μεταξύ των Πατέρων διακήρυξε με σαφήνεια ότι το Άγιο Πνεύμα είναι όντως Θεός, ίδιας φύσεως με τον Πατέρα και τον Υιό. Μετά τον Μ. Αθανάσιο ο Μ. Βασίλειος θεωρήθηκε ως ο μόνος φάρος της Ορθοδοξίας και αυθεντικότερος εκπρόσωπος της Αλήθειας.

Συνεχίζοντας το φιλανθρωπικό του έργο οικοδόμησε λίγο έξω από την Καισάρεια ένα τεράστιο ίδρυμα, την «πολιτεία του ελέους», που ονομάσθηκε αργότερα «Βασιλειάδα», και συγκέντρωνε γύρω από έναν ναό γηροκομεία, νοσοκομεία, λεπροκομείο, σχολείο, κ.λπ. Ο άγιος δεν δίσταζε να φροντίζει ο ίδιος τους βαριά ασθενείς ή να ασπάζεται τους λεπρούς.

Η Ορθόδοξη Εκκλησία συνεχίζει ως τις ημέρες μας να τελεί την Λειτουργία που συνέθεσε και να προσεύχεται με τις δικές του ευχές, που είναι πλήρεις υψηλής θεολογικής εμπνεύσεως. Προέτρεπε τους πιστούς να συνέρχονται στις εορτές προς τιμήν των μαρτύρων καθώς και να τιμούν τα άγια λείψανα.

Με σώμα καταπονημένο από αρρώστια και στερήσεις, ο άγιος παρέδωσε την ψυχή του στον Θεό την 1^η Ιανουαρίου 379. Η κηδεία του, που ήταν πάνδημος, κατέδειξε τον θρίαμβό του. Έμοιαζε να είχαν συναχθεί για την Δευτέρα Παρουσία του Κυρίου, και έγιναν μάλιστα τότε και πολλά θαύματα. Σύμφωνα με το όνομά του, ο άγιος Βασίλειος κατέχει τώρα «βασιλική» θέση στην αυλή των Αγίων Πατέρων, κοντά στο θρόνο του ουράνιου Βασιλέα.

Θρησκεία / Αγιολογία
Αλέξανδρος Χριστοδούλου, Θεολόγος